Helaas is proefdiervrij onderzoek niet altijd diervrij. Ook al wordt er bij dit soort onderzoek niet direct gebruik gemaakt van proefdieren, wordt er toch regelmatig gebruik gemaakt van materiaal dat van dieren is afgeleid. Het kweken van (menselijke) cellen in een kweekschaaltje (in vitro) vereist specifieke kweekmaterialen om de cellen te laten groeien en ze zo lang mogelijk in leven te houden. De kweekmaterialen waarmee cellen meestal worden gekweekt, namelijk foetaal kalfsserum en Matrigel, zijn afkomstig van dieren.
Foetaal kalfsserum (fetal calf serum of FCS ook bekend als fetal bovine serum of FBS) bevat veel stoffen die belangrijk zijn voor de groei van cellen (o.a. groeifactoren, hormonen, suikers, eiwitten en vitaminen). Daarom wordt FCS al sinds de jaren zestig veel gebruikt voor het kweken van cellen en weefsel in biologisch en medisch onderzoek. Zoals de naam al doet vermoeden, is dit serum afkomstig van ongeboren kalveren en wordt het op een dieronvriendelijke manier verkregen. Nadat de moederkoe is geslacht, wordt FCS geoogst uit het bloed van het levende, ongeboren kalf. Hiervoor wordt, zonder verdoving, een naald in het kloppende hart van de zes tot negen maanden oude foetus gestoken. Er bestaat geen twijfel over het lijden van de foetussen tijdens dit proces, die pas na 5 tot 30 minuten sterven.
Wanneer cellen in een kweekschaaltje worden gekweekt, gedragen ze zich niet precies zoals in het lichaam. Om de omgeving van het menselijk lichaam zo realistisch mogelijk na te bootsen, wordt vaak een speciale gel gebruikt. De gel die standaard gebruikt wordt binnen wetenschappelijk onderzoek is Matrigel, een biologische gel gemaakt uit de tumoren van proefmuizen. Net als FCS bevat Matrigel stoffen die belangrijk zijn voor de groei van de gekweekte cellen. En net als FCS wordt Matrigel verkregen op een dieronvriendelijke manier. Elk jaar worden miljoenen muizen gebruikt en gedood om Matrigel te maken. Eerst worden tumorcellen in de muizen geïnjecteerd, waardoor tumoren groeien die rijk zijn aan de juiste stoffen. Om de stoffen uit de tumoren te halen, moeten de muizen vervolgens gedood worden.
Niet alleen brengt het gebruik van FCS en Matrigel veel dierenleed met zich mee, maar deze twee kweekmaterialen hebben ook een aantal wetenschappelijke nadelen. FCS en Matrigel zijn dierlijke producten. Omdat geen twee kalven of muizen identiek zijn, varieert de samenstelling van deze materialen van dier tot dier. Dit levert problemen op voor de reproduceerbaarheid van wetenschappelijke studies, wat uiteindelijk ten koste gaat van de betrouwbaarheid van onderzoeksresultaten. Bovendien kunnen FCS en Matrigel besmet zijn met toxines, virussen, bacteriën en schimmels, wat zowel een risico vormt voor de studies als voor de gezondheid van onderzoekers. Daarnaast is er een grote vraag naar FCS, wat niet alleen heeft geleid tot een verdubbeling van de prijs in de afgelopen tien jaar, maar ook tot fraude, waarbij het serum (tegen de regels in) wordt verdund met serum van volwassen koeien, water en andere voedingsstoffen.
Gelukkig zijn er inmiddels veel alternatieven. Een daarvan is bijvoorbeeld kweekmateriaal dat niet gemaakt is van dierlijk materiaal, maar van kunstmatig materiaal. Het 3Rs-Centre Utrecht Life Sciences en Animal Free Research UK hebben onlangs een database opgezet waar onderzoekers alle alternatieven voor FCS kunnen vinden. Daarnaast dient de website ook als platform waar onderzoekers met elkaar in gesprek kunnen gaan.
Zolang onderzoekers dierlijk materiaal gebruiken, is in vitro-onderzoek niet diervrij. Gezien de ethische en wetenschappelijke bezwaren is het in ieder geval te verkiezen om over te stappen naar diervrij kweekmateriaal. Dit zal niet alleen veel dierenleed voorkomen, maar verbetert ook de wetenschappelijke kwaliteit van in vitro-experimenten.